ROZSZERZONA ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRODUCENTA
Czym jest:
Mechanizm prawny, w którym producent ponosi odpowiedzialność finansową i/lub organizacyjną za cały cykl życia produktu, w tym za zagospodarowanie odpadów po jego zużyciu.
Zakres:
- Obejmuje wiele strumieni odpadów: opakowania, elektrośmieci, baterie, pojazdy, tekstylia.
- Dotyczy całej masy wprowadzanych na rynek produktów, nie tylko tych, które można łatwo zebrać.
Funkcje:
- Finansowanie zbiórki, transportu, sortowania i recyklingu.
- Motywowanie producentów do ekoprojektowania (np. mniej plastiku, łatwiejszy demontaż).
- Współpraca z samorządami, organizacjami odzysku, recyklerami.
Zbieralność opakowań:
Średnia – zależna od systemu zbiórki selektywnej.
SYSTEM KAUCYJNY (DEPOSIT-RETURN SYSTEM, DRS)
Czym jest:
System, w którym konsument płaci kaucję za opakowanie (np. butelkę PET lub puszkę) przy zakupie produktu, a po jego zwrocie do automatu lub punktu odbioru – otrzymuje ją z powrotem.
Zakres:
- Zwykle obejmuje opakowania po napojach: PET, szkło, aluminium.
- Dotyczy tylko określonych frakcji, ale za to wysokiej jakości.
Funkcje:
- Maksymalizacja zwrotów opakowań wielomateriałowych lub wysokowartościowych.
- Minimalizacja zaśmiecania środowiska.
- Zapewnienie czystego surowca do recyklingu (closed loop) – np. butelki z butelek.
Zbieralność opakowań:
Bardzo wysoka – często 90–95%, ze względu na motywację finansową.
Najważniejsze różnice
| Cecha | ROP | System kaucyjny |
| Zakres produktów | Szeroki (opakowania, WEEE, baterie itd.) | Wąski (głównie opakowania po napojach) |
| Odpowiedzialność | Po stronie producenta | Po stronie konsumenta i detalisty |
| Mechanizm działania | Opłaty środowiskowe i organizacje odzysku | Kaucje zwrotne i punkty zbiórki |
| Cel | Finansowanie systemu gospodarki odpadami | Zwiększenie zwrotu konkretnych opakowań |
| Efektywność zbiórki | Średnia–wysoka | Bardzo wysoka (nawet >90%) |
| Jakość surowca z recyklingu | Różna – zależna od segregacji | Wysoka – czysty materiał jednorodny |
| Koszt dla konsumenta | Ukryty w cenie | Tymczasowy, ale zwracany |
Relacja między ROP, a systemem kaucyjnym
- System kaucyjny może być częścią ROP, jako osobny instrument zbiórki dla wybranej grupy opakowań.
- W wielu krajach oba systemy funkcjonują równolegle – np. w Niemczech, Litwie, Estonii, gdzie ROP finansuje ogólną gospodarkę odpadami, a DRS odpowiada za wybrane frakcje (głównie napoje).
- Kaucja zwiększa efektywność zbiórki, natomiast ROP pokrywa pełne koszty gospodarki odpadami i promuje ekoprojektowanie.
Jak system ROP i system kaucyjny współistnieją w wybranych krajach europejskich, oraz co z tego wynika dla projektowania systemu w Polsce:
Niemcy – model wzorcowy współistnienia ROP i systemu kaucyjnego
- ROP działa poprzez wiele konkurujących ze sobą organizacji odzysku opakowań (tzw. Dual System).
- System kaucyjny (Pfandsystem) obejmuje:
- butelki PET po napojach,
- puszki aluminiowe,
- butelki szklane wielokrotnego użytku.
- Zwroty na poziomie >95%, zautomatyzowany system w handlu.
- Efekt: bardzo czysty strumień opakowań, ROP może skupić się na trudniejszych frakcjach.
Wniosek dla Polski: osobny DRS dla wybranych opakowań po napojach poprawia skuteczność zbiórki, odciąża gminy i wzmacnia ROP.
Litwa – mały kraj, duży sukces z DRS
- System kaucyjny (DRS) wprowadzony w 2016 r.
- Obejmuje butelki PET, szkło i puszki.
- Zwroty butelek sięgają 93–94% już po dwóch latach.
- Finansowany przez producentów i detalistów (kaucja 10 eurocentów).
- ROP działa dla pozostałych opakowań, m.in. kartonów, tworzyw po chemii gospodarczej itp.
Wniosek dla Polski: nawet w mniejszych gospodarkach oddzielenie „łatwego strumienia” (napojów) od reszty poprawia ogólną efektywność systemu.
Francja – silny, centralny ROP i rozważanie DRS
- Obecnie nie ma ogólnokrajowego systemu kaucyjnego dla jednorazowych opakowań (są systemy zwrotu opakowań wielokrotnego użytku).
- Rząd analizował wprowadzenie DRS, ale spotkało się to z oporem gmin i sektora zbiórki odpadów.
- Silna organizacja centralna (Citeo) odpowiada za ROP.
- Efekt: mniej selektywny, ale bardziej kompleksowy system recyklingu.
Wniosek dla Polski: brak systemu kaucyjnego może komplikować osiągnięcie wysokich poziomów zbiórki butelek PET i puszek – które stanowią duży odsetek odpadów „na ulicach”.
Estonia – przykład taniego i skutecznego DRS
- DRS wprowadzony w 2005 r., zintegrowany z handlem.
- Operator (Eesti Pandipakend) działa jako non-profit, z udziałem producentów.
- Zwrotność: ponad 90%.
- ROP działa osobno dla innych typów opakowań.
Wniosek dla Polski: system może być tani i skuteczny, jeśli zarządzany przez niezależnego operatora z udziałem producentów.
Co z tego wynika dla Polski?
- Oba systemy powinny współistnieć.
- ROP jako szerszy mechanizm finansujący selektywną zbiórkę, sortowanie i recykling.
- DRS jako precyzyjny instrument zbiórki wybranych opakowań wysokowartościowych (PET, aluminium).
- System kaucyjny odciąża gminy i zwiększa efektywność zbiórki, umożliwiając lepsze wyniki recyklingu.
- Współdzielenie danych i rozliczeń (np. w systemie BDO) jest kluczowe, by uniknąć „podwójnego liczenia” odpadów.
- Kluczowe wyzwanie: uzgodnienie interesów producentów, gmin i operatorów odpadów, by nie doprowadzić do konkurencji między systemami.
